Zazaca lehçeleri veya Zaza dilleri, Doğu Anadolu'da ve çeşitli diaspora topluluklarında Zazalar tarafından konuşulan Zazaca değişkeleri.
Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır.1 Prof. Dr. Ludwig Paul2 ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne3 göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.
* Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından4): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)
* Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından5): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)
* Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından6): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden
Kuzey | Güney ve Merkez | Anlam |
---|---|---|
doman | qeçek, qıc, tût, leyr | “çocuk” |
nas kerdene | şınasnayış, sılasnaene | “tanımak” |
bazar | bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.) | “pazar” |
sêr kerdene, nia daene, qayt k. | cı ra ewniyaene, cı onyayış | “bakmak” |
werte (< Trk.) | miyan | “orta, ara” |
thal | veng | “boş” |
Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.
Kuzey (genel) | çê | çêna | çêf (< Ar.) | cên- | cênc (< Trk.) | cêraene | ci |
Kuzey (azınlık) | kê | kêna | kêf | gên- | gênc | gêraene | gi |
Güney ve Merkez | keye | keyna | keyf | gên- | gênc | geyraene, geyrayış | gi/gı |
Anlam | ev | kız | keyif | almak (şmdk. zmn.) | genç | dolaşmak | dışkı |
Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā7 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').
Kuzey ve Güney | Merkez | Anlam |
---|---|---|
vuriya-ene | vuriya-y-ış | değişmek |
vuriya-y-ış | vuriya-y-ış | değişim |
Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn8 (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.
Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
---|---|---|---|
jü, zû | jew (eril), jû (dişil) | yew (> yo) | bir |
Partçada bu rakam ēw9, Pehlevicede ēwek <sup>Nişanyan</sup> olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ek<sup>Nişanyan</sup> takılmıştır.
Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
---|---|---|---|
ki | ji | zi | de, dahi |
Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.
Merkez | ruec/roc | zewec (< Ar.) | sac (< Trk.) | lac | vac- | dec | poc- |
Güney | roj | zewej | saj | laj | vaj- | dej | pewj- |
Kuzey | roz | zewez | saz | laz | vaz- | dez | poz- |
Anlam | güneş | evlilik | sac | oğul | söylemek (istek kipi) | acı | pişirmek (istek kipi) |
Kuzey ve Güney | nêm | sêm | hirê | nê- | bıgêr-/bıcêr- | sıpê | miyanên/wertên |
Merkez (çoğunluk) | nim | sim | hiri | ni- | bıgir- | sıpi | miyanin |
Anlam | yarım | gümüş | üç | olumsuz öneki | almak (istek kipi) | beyaz | ortadaki |
Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsçada ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi <sup>Wiktionary</sup> (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').
Normal Zazaca | Değişmiş Zazaca | Anlam |
---|---|---|
dês | dyes | duvar |
asmên | asmyen | gökyüzü |
Kuzey | Merkez | Güney | Anlam |
---|---|---|---|
lazê mı lazê to rê vano | laci mı laci tı ri vun | lajê mı lajdê to rê vano | oğlum oğluna diyor |
Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.
Kuzey | Güney | Merkez | Anlam |
---|---|---|---|
rozê | rojê | rocêk | bir gün |
Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarıda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.
Kuzey ve Güney | Merkez | Anlam |
---|---|---|
embazê mı | embazi mı | (erkek) arkadaşım |
embaza mı | embazê mı | (kız) arkadaşım |
Diğer ünlü harfler önünde yer alan s ya da z sessizlerinden ötürü ç, c ve çh ünsüzleri de tsh, dz ve ts şeklinde belirmiştir. Dersim ve Erzincan’ın çoğunda ve Tekman'da, kısmen Hınıs'da, Koçgiri'de ise Çarekan ağzında bu özellik vardır.
Normal Zazaca | şane | siya | zıwa | ca /dja/ | çı /tşı/ |
Varto ağzı | şane | sia | züa | ca /dja/ | çı /tşı/ |
Dersim ağzı | sane | şia | jüa | ca /dza/ | çı /tsı/ |
Anlam | tarak | kara | kuru | yer | ne |
Bu özelliğin kazanılmasında Ermenice dilinin de payı olduğu söylenilebilir.
Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)
Orijinal kaynak: zazaca lehçeleri. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page